Sunday, May 15, 2011

Zopau Leh Zolai Thu

Zopau Leh Zolai Thu

(Khuado 1991 Seminar on Literature and Culture: TCCC Hall, Lanva, Oct.2, 1991-ah Rev Khup Za Go in a gen, Zomi Magazine 1992, Lamka sung pan a kiteikhia)
Zolai leh Zopau i cih ciangin tangzai lua mahmah a hih manin Khuado Hun Gel Pawlte deihna tawh kituakin Manipur gam Churachandpur District sunga Tedim mite tawh kisai thu kikum pha diak lehang ci-in ka ngihsun hi. Hih thu i kikup nadingin Zogam leh Zomite sungah a piangsa thute leh a piang lai tak thu pawlkhat gen masak kiphamawh hi. Mikang kumpite leh misawnarite hong khang a, lai leh pu nei minam hong suah uha kipanin Tedim gamah tu-a i zat Tedim pau, Falam gamah Falam (Laizo), Haka gamah Haka (Lai), Aizawl gamah Lusei (Duhlian) pau tawhlai hong bawlsak uh hi. Tuate mah tawh laisim bu zong bawlsak uh a, tu ` dongin kizang lai hi. Tua mah bangin Manipur gamah Meitei (Manipuri) na kizang a, Zomite aa dingin kampau zat tang om lo hi. Japan gal zawh ciangin Manipur gam Zomite in zong tawmkhat khua kiphawk zaw deuhin lai leh pau puah leh kep ding biakna lam pan hi ta leh, kumpi lam pan hi ta leh, hong kipat ciangin kampau khat teelkhiat tuam om thei nawn loin Thahdo, Hmar, Vaiphei, Lusei, Simte, Gange, Zote, Paite leh Komte in amau pau leh lai ciat hong pibawl ciangun Tedim mite in zong amau pau leh lai bulphuh ding thukim uh hi. Tedim pau a thei pen India leh Kawlgam sungah mihing 250,000 pha dingin ki-ummawh hi. Tua bang a hih manin tu ni ciangdong lai leh pau tawh kisai hih bang thu bullet kinei hi.
1. La: Tang lai i pu i pate pana i neihsa la tung, la phei, zawl la, zo la akipan khristian thu hong tun ciangin Rev. J. H. Cope leh makai masate in 1914 kuma a bawl uh, a kipuah toto Tedim La Bu mah tu dongin i zang ngekngek hi. Mikang la a tei thei i om loh man leh lai bu-a a khen thei i om loh mana kizang hi loin minam khat i hih manin Kawlgam Vaigamah i om zongin la bu khat zat khawm liailiai ding a kilawm hi cihna tawh a kizang ahi hi. La bu khat, lai khat i zat khawm ciangin Pasian thu sungah ki-itna, pumkhat suahna leh minam khat hihna lim hi ci-in a bullet i hi hi.
2. Lai Siangtho: Zo minam sung pan Tedim mite kamphatna leh hamphatna pen Zomi lai thei, mi pil i om main misawnarite in la bu leh Lai Siangtho hong teisak, hong khetsak uh hi. 1914 kumin Matthai bu kikhen a, 1932 ciangin Thuciam Thak bu kikhen hi. 1977 ciangin Thuciam Lui leh Thuciam Thak kigawm a khatveina United Bible Societies thukimna tawh kikhen hi. Tua zawh ciangin 1932 kuma kikhen Thuciam Thak pen kiteipha kik leuleuin 1983 kumin UBS vaihawmna mah tawh bu 10,000 kikhen hi. Tua bangin 1977 kuma kikhen leh 1983 kuma kikhen pen English Versions a kicite banga Tedim pau version tuam dinga kikhen hi loin 1977 kuma pen kipuahpha-a a kikhen hi zaw hi. Tuin 1983 kuma kikhen pen mah zong kipuahpha kik zo a, a sawt loin hong kikhen kik ding hi. Lai Siangtho sunga gam min, mun min leh mihing min (Proper Names)-te zong Tedim, Haka, Falam bek hi loin Zopau peuhpeuh tawh Lai Siangtho a teite in i zat tang theih dingin UBS Consultant ahi Dr. Stephen Hre Kio makaihna tawh thukimna a kinei bangin Rev. James Tial Dum, General Secretary, Zomi Baptist Convention, Falam, Chin State in Spellings of Proper Names in Chin Bibles ci-in a buin khen zo hi.
3. Alphabet zatna: Laimal zatna zong misonari Rev. Cope-te in a zat uh, tu hun ciangin Zomi Christian Literature Society in a puah bangun kizang hi. ch(caw) cih Tedim laiah om loin c bek kizang ziau hi. Gtna. Cin Khaw Lang, Cing Za Luan cih bangin kizang hi. o zatna pen “Lo no po zo lo hi” cih bangin kizang hi. Ahih hangin o pen aw tom tangin consonant nih kikalah kizang thei hi. Gtna. Zawng in an duh hi. Bawng long lawng kei un. O leh u gawm khawm a nou, gou, tou cih bang kizang ngei lo hi.
Vowel a, e, i, u cihte a thuapin kizang thei hi. Gtna. “Hih laibu kei aa hi. Amah bek sangin nang beek tawh hong pai un. Hong nuisak ngiingei hi. Tuu migi mahmah hi.” A khiatna a kitel khial thei takpi dingte bekah vowel thuap zat ding hi. Ni dangin consonant thuap pen inn bekah kizang hi napi’n tu ciangin ann, nna cih bangin hong kibehlaplap a, dahhuai mahmah hi. ZCLS Secretary a sem ngei Rev. Thuam Thang in Suangpi khua ZCLS Executive Committee-ah Zolai gelhdan a genna sungah consonant laimal b, c, ch, gh, kh, mh, nh, ph, r, s, th, v, j, z te laimal tawpna dingin kizang ngei lo hi a cih pen a man mahmah hi napi-in laimal kitel khial ding khual luatna tawh tu nai ciangin gh, kh, mh, nh cihte a zang kha thei bek tham loin a lim zat mahmah pawl i om gawp hi. Gtna. “Cingno cingh mahmah hi. Mi neu luate a khekh kici hi. Go leh gamh thu gen hak hi. Ama tanh ai pia pah in Tui a ngaph hi.” Zopau leh Zolai a thei ngei lo mi khat aa dingin Grammar leh Dictionary khat bang a tuam gelh ding hi-in tua bang laibu sungah kammal leh laimal a khen tel theih nadingin vowel thuap, consonant thuap leh gh, kh, mh, nh, ph leh th cihte zat loh a kiphamawh a hih liang kei buang leh lai pen a kim a pam thu tawh kisaia sim ding a ngeina a hih ciangin kuamah peuh zongsang nawn kei lehang hoih dingin ngaihsun ing.
4. Nipikal min: Khristian thu hong tun main Zomite in Nipikal min cihte nei ngei lo hih manin Nipikal simna min kician nei loin sawtpi tak i om zawh ciangin tuin ZCLS in hong bawl uh a, tua pen i zat ding hi ta hi. Hih bangin:
Sunday – Nipi
Monday – Pizing
Tuesday – Pithai
Wednesday – Nilai
Thursday – Laizing
Friday – Laithai
Saturday – Nino.
Hih tawh kizomin Lai Siangtho Alian leh Aneu i cih mawk zong Phung leh Tang ci-in hong khen uh hi. La a hih leh Nambat leh Dawng ci-a khen ding hi.
5. Kha min: Mikang kha leh Zo kha kituak thei pha lo hi. Ahih hangin hih bangin bulhin kituaksakin zang lehang hoih ding hi.
January – Theinosih
February – Tunkha
March – Dota
April – Dopi
May – Zingkha
June – Gamkha
July – Tangsihkha
August – Tangkha
September – Phalkha
October – Khuado
November – Nokha
December – Kaukha
6. Nambat simna: Nambat simna zong Zolai bu sungah a kician zuih ding gina om lo hi. Tua a hih manin tu nai ciangin hih banga zat dingin kigel hi:
Khat 1
Sawm 10
Za 100
Tul 1000
Tulsawm 10000
Tulza 100000
Then 1000000
Amza 100000000000000000
Thensawm 10000000
Thenza 100000000
Sang 1000000000
Sangsawm 10000000000
Sangza 100000000000
Awn 1000000000000
Awnsawm 10000000000000
Awnza 100000000000000
Am 1000000000000000
Amsawm 10000000000000000
Mak 1000000000000000000
Maksawm 10000000000000000000
Makza 100000000000000000000
Simna khat peuhpeuh za ciangah a kikhawlsak a hih hangin hih Makza sanga tamzaw a om ciangin Maktul, Makthen, Maksang, Makawn, Makam, Makmak, Makmaksawm, makmakza, Makmaktul, Makmakthen cih bangin sim tohtoh theih ding hi.
7. La pau: Tedim mite in paunak, la pau, min phuahna kammal leh maitang kimu-a kihona kampau i nei dimdiam hi. Tua a hih manin lai gelh ciangin lai pau mah zang lehang kicianzaw hi ci-a a zang pawl i hi hi. Ahih theih laitengin kammal hong kipatna (root word) pen laimalah kilang leh kitel khial lo zaw deuh hi. Gtna. “Pasian vanglian a, a vangliatna kuamah in gen zo lo hi. Pa Khup Mung in khua sat a, a khua sungah khantohna om hi. Thangno in sialkhau a let leh a letna a khut tak hi. Meh ciam a, a ciap khit ciangin suan pah hi. Kam ciam a, a ciamna a tangtun hi. Siapa in mi gensia nuam lo a, mite kiangah “Kuamah gensiasia sese kei hoh un”, ci ngutngut hi. Siapa in pe khat a piak leh a piakpa leh a piapa a lungdamna uh kibang hi”.
8. Min: Mihing khempeuh i min tawh hong kiciamteh a hih banah i min panin Kawl leh Zo, Sen leh Kala cih khawng kikhen thei hi. Tedim pauah la kammal mah bangin minphuahna kammal a om bek tham loin a khiatna zong om tuam hi. Gtna. Min sungah Za cih pen 100 pha lian hi cihna hi loin a tampi gennopna hi. Tua hi-a ni dang laiin min sungah Za ciang kizang lel a, Tul, Then, Sang cihte kizang ngei lo hi. Tua mah bangin Bia cih a om hangin Biak cih bang om lo a, Thang cih a om hangin Than om lo a, San a om hangin Sang om lo hi. Mawi leh Muan cihte tu nai diaka Lusei, Hualngo, Falam lamte min pana i khanglam uh hi kha ngel ding hi. Biak, Sang, Mawi leh Muan cihte i minah i zat hangin Fel leh Nalh cihte i kamah i zat hangin minah zang nai liang lo hi lehang kilawm hi. Hih kammalte pen Tedim minah kizang lo cihna bek hi a, Zo minah kizang ngei kei cih mawk theih ding hi lo hi. Mai lam hunah Zomi khempeuh kipumkhat nading bangin hih banga min kikawmtuah gawp pen hong kisam peuhmah ding hi ci-in kei bangin a ngaihsun lua hi’ng.
Min mah bangin minno, kinophuahna min zong i nei a, tua tawh hong kisap ciangin i lungdam lua kisain i duang tham bang hong zen zo phial hi. Gtna. Cingno, Khupta, Thangbawi, Dimboih, Gokawi, Ngaihkhek, Ciangkok, Nangtawng, Mangsau, Niantom, Niangsan, Cingvom, Dimpuang, Cingkang, Lianpu, No, Ta, Bawi, Boih, Kawi, Khek, Kok, Tawng, Sau, Tom, San, Vom, Puang, Kang leh Pu cih kammalte kizang deuh hi. Hihte lo nophuahna kammal bang om lai hiam?
A san, a vom, a puang, a kang cih bang i zat hangin a eng, a dup, a pal, a au cihte zang nai lo hi le’ng kilawm hi. Minno pen a pongpiin a min tak tawh a kipeh zel hi napi’n Didim, Zezen, Gawgo cih bang zong om hi. Hihte tawh kibang lo lailai pen Tuamung, Ciamang cihte hi leuleu hi. Min tak kammal la vet lo – Sanno, Ngeknu, Nuboih, Tawngpu, Puangnu ci-a kinophuah pawl zong i om hi. A hoih mah hiam? Sian Siam Muang leh Cing Sian Muan pen tu nai diaka Tedim mite minphuah tuak hi. A man tuak mah hiam, koi man lo zaw hiam? Min pen minphuahna kammal ngeinate mah tawh kiphuak hen la, minno zong a ngeina mah zang lehang hoih ding hi. (Gentehna dinga i zat minte a kituak khate in gentehna bek dinga kigelh hi a, no min hong kigensiatsak hiam, hong kisimmawhsak hiam na sak loh nadingun hong kithum hi.)
Min tawh kisai i gen lai takin i kisapna, i kilawhna leh tu laia Mikangte in Title a zat khangno lamte Lia leh Tang (Tg), zi nei, pasal nei, ta nei ciang deuhte Nu leh Pa; a ham, a tek, a khan khin, kum sawmguk lamte Pi leh Pu i cih pen a hoih khat hi ci-in ciaptehhuai hi.
Laimal leh kammal man lo: Kawlkam, Kaalakam, Mikangkam leh mi nam dangte tawh kisai bangte zang ding a, bangte zang lo ding cih ahi zong, i zatte zong Zolaiah bang ci gelh ding cih thute a kikup khophuai mahmah ahih hangin hih sungah i kikum zo kei ding hi. Kampau man, laigelh man cihte leh a man lo cihte zong kikup tuak a hih hangin i kikum zo kei ding hi. Ahi zongin i zat khialh khak pakpak pawlkhat lak pak lehang. Gtna. “Thu ngen ni hang” cih pen man lo a, “Thu ngen ni” cih bek ding hi. “Nikumin Tangnuamah khawmpi nei hangin, tukum koiah khawmpi nei ding i hi hiam?” Adverb ahi liailuai, niainuai, ciaituai cihte pen leiluai, neinuai, ceituai i cih ciangin a man lo hi. Tua mah bangin lei pen lawi in zui ding a, nei pen nawi in zui hamtang ding hi. “Topa in thupha hong pia hen la” ci-in la kaammal tawh sentence kitawpsak thei ngei lo hi. “Topa in thupha hong pia ta hen” ci lehang sentence a kicing hi a, khawl thei hi. “Cingno in la hong sa hen la, mipite in na ngai khipkep ni”, “Lianpu in lai hong hahkat hen la, Mangpi hong suak ta hen” cih theih hi. Tu hun ciangin Mikang lai panin Zolai gelh i hih manin Mikangte kammal zat in hong lawh luain verb khat pana noun piansak pen i nak zat lua hi. “Hun pan ta ni, la sa ta ni, thu ngen ta ni” cih ding pen “Hun patna nei ta ni, lasakna nei ta ni, thungetna nei ta ni” i ci ta hi. I kidop nading mun tampi om hi.
Lai leh pau khantoh nading: Leitung minam dangte khempeuh sangin ei Zomite aa dingin lai leh pau khantohna a kisam pha diak tawh kibang hi. Bang hang hiam cih leh leitung minam tampite pen minam khat a hih peuh leh lai kician khat zang khin thei pah, pau zong a kician khat a zang thei pah tampi om hi. Ei Zomite pen tua ci bang hi loin Zomi nam a kici thei sungah laigelhdan, lai zatdan tuam tampi i nei hi. Pau zong a mun a gam zuiin tuam pah a, i awsuah leh i leilawh zong kidang ciat lai se hi. Tua a hih manin Matu gam lai leh pau pen Lusei gam leh Tedim mite in kithei zo lo hi. Thahdo lai leh pau pen Falam mite in tel zo lo hi. Hih banga Zomi mihing tam het lo khat bek pen khat leh khat lai leh kampau i kitel zawh loh pen a zumhuai bek tham loin a suphuai, a dahhuai thu hi. I gamah thusia piang leh kitheihpih lo, thu pha piang leh zong kilunghihmawhpih thei lo, kiphawkpih loin i lung nuntak hi. Tua bang hi lo a, leitung minam pilte leh khangtote mah banga i nuntak zawh nadingin sep ding, bawl ding, hanciam nading tampi tak om hi.
(a) Kum sim, kha sim, Nipikal sim leh Nisima kikhen thukizakana lai leh laidal pen lai leh pau khantohna bulpi, tangpite khua a phawksak, mi a pilsak nasep manpha ahi hi. Hih bang lai pen Tedim pau tawh zong tampi kibawl khin sam napiin pai suak zo lo hi. A phuanpa, a sempa a sih ciangin bei kik pak hi. Rev. Cope in 1919 kuma a khet Tedim Thukizakna Lai kici pen 1938 kuma a bawlpa a sih ciangin a thukizakna lai in a sihpih laizang nading thu om lo hi ci-a a hanciam Zogamah pasal khat zong om lo hi. 1976 kuma kikhen Lungdamna Aw pen tu ni ciang dong a kihawm theih liailiai pen a lungdamhuai hi. Lusei pau tawh 1911 kuma kikhen Kristian Tlangau kici tu donga Aizawl pana khasima kihawmkhia pen North East India-ah si lo-a pai suak thukizakna khat hi ci-in kiciamteh hi. A phuatkhiat haksa lo a, a nuntak paisuak ding haksa zaw hi.
(b) Lai leh pau a khangtosak khat pen laphuak siamte hi a, lasak siamte zong ahi uh hi. Tua hi a, i gamah la hoih nono a phuakte, a kilawm mahmaha a sa theite simmawh bawl lo a, pahtawi a, puah ding kisam hi. Zogamah la hoih tampi tak a kiciamteh nawn lo, laibuah a kikhen lo, khesetah a kikhum lo tampi maimang dingin um ka hih manin pammaih lua ka sa hi. Kheset, video, radio leh TV cihte panin lai leh pau khantoh nading kisem thei hi.
(c) Limpiah zong a manpha lua hi. Tedim gamah action tawh lasak hih zahta siam i hih ciangin limlah (drama) pen pel loin siam hamtang ding hi hang. Tangthu omsa ahi zongin, a kiphuaktawm tangthu ahi zongin lim tawh lakin hi lehang tua pen mite kilawpna hi. Drama siamte pen cinema bawl siam pah ding cihna hi. Tu hun ciangin video om ta a hih ciangin Dramatic Union phuathuai lua zo hi.
(d) Lai, pau leh ngeina puah ding, zun ding, khangtosak ding i cih takpi leh kipawlna kisam hi. Tu hun ciangin mi pum khat guak in i sep zawh ding om nawn lo hi. A kipawl thei minamte a khangto minamte hi. Leitung bup en se kei lehang zong, i kim i pam en pak le’ng – Kawlgamah lai leh pau a khangsak pen Burma Club, Burma Translation Society leh Burma Research Society te hi. Assam gamah Asom Sahitya Sabhate in kum simin gambup khawmpi neiin, lai leh pau, ngeina khantoh nading thu kikumin, a hahkat zote pahtawina zong a pia tawntung uh hi. Meitei gamah kum sawtpi panin Manipur State Kala Academy in hanciam hi. Aizawl gamah 1965 kum panin Mizo Academy of Letters phuanin lai khantoh nading a sem uh hi. Kawlgamah 1980 pawlin Zomi Christian Literature Society kiphuanin tuate mah tuin zong lailam nasepnaah i lamet, i muanpite a hi uh hi. ZCLS zong biakna lamte nasepna hi a, tua lo minam hihna tawh lailam nasep kipawlna khawng a piang thei lo a sa zahin mi dangte nasem loin i om hithiat hi. Manipurah CBA pan Chin Baptist Literature Board khat a minin kinei liailiai a, minam khat hihna tawh lai leh pau puah nading leh khantoh nading kipawlna khat beek nei loin graduate tampi tak i mawk om hi. Laibu a bawl zo lo leh a bawl thei lote in zong a kibawlsa leh a kikhen sunsunte kaikhawm a, mi kim sim theih nadinga Library bawl zong i hanciam theih lai hi. Tedim baptist Association laibu, Zomi Baptist Academy laibute gawma Tedim Baptist School Library-ah gawm khawm a, Rev. Kam Khaw Thang in zong ama neihsa laibute a piakna thu ka zak ciangin tha hong pia hi.
Thukhupna: Zogam leh Zomite sungah Tedim kampau mite pen Pasian in thupha hong guan a, talen tampi hong kemsak hi. Tonzang gam, Tedim gam, Kawlpi gam, Tamu gam, Homalen gam, Mizogam, Manipur gamah a teng lai siam zato mang, galkap mang, thukhen, sumbawl hau leh Lai Siangtho siam makai tampi i om mah bangin Zogam leh Zomi tadingin Zolai Zopau piankhiat nading tavuan lian i nei hi. Hih, tavuan lian a zo dingin Topa in hong huh ta hen.

No comments:

Post a Comment