Saturday, July 11, 2020

ZOMITE KI MAKAIH ZIA ETCIAN NA
(An Analytical Survey of Zomi Society)

I it mahmah I ZOMI te sungah aneu pau alian pau in ei Zomi te makai lawhsapna ( leadership crisis) nei hang i ci kheukho a lamdang kasa hi. Ahang in tangtawnga kipan in Zomi te- in Hausa, Siampu, Sikseek, makai nam thum tawh khua a saat ngekngek minampi, tualsung nuntakna ah zong Sialcing upa, Sawm upa, Lawm upa ci- in upa makai a nei diudeu minam liante hi lo i hiam? Cik a makai te langpan a pheng nuntak ngei i hihiam? Bangdia tusansan a makai lawhsam liang a pheng nuntak zelzul khamawk I hihiam? Hici liang in acing omlo tuuno hon bang a, a pheng nuntak zelzul dingin ei kua in hong bum khong hiam guai aw ? Bangdia tual biakna Pusa Pasa I biak lai a thukhual a, atung a i gensa tualsung makai te thumang a, a nungta diamdiam Zomite, Pasian thudam hongtun kum100 val khit ciang in makai dongtuahna ( leadership crisis ) nei saansaan mawk I hihiam? cih nasa lua in keima mimal ngaihsutna kong lui khia hi

I. BAANGKUA TE ( Leaders )

Zomi te i nuntak i khuasak na ah mawk nuntak hethet lo-in innkuan khat nuntakna bek nangawn ah nopna dahna a hong gamtang dingin PANMUN I nei dimdiam hi. BAANGKUA ( Thalloh) i nei a, tuapen innteek te sanggam, beh lel phung te hi in innteek te taang a vai khempeuh ahawm ngam giap giap ding te a hihi Amau te pen tuhun in I gam, i minam leh i Pawlpi te- ah MAKAI ( Leader) i cihcih te a hihi Makai te siam in a makaihna uh a ki pahtaak ciang in , "A makaihna in muibun mahmah ei!" (very effective leadership ) ki ci hi.

II. TANU TE ( Managers )

Innkuan sung panmun vai ah a atung a i gensa Bangkua te ban ah TANU TE ci-in i nei leuleu a tuapen sepding bawl ding khempeuh asem abawl ding te a hi uh hi. Inntek te tanu mokhak tuu te lam kiseh kikoih hi. Amaute vaai a hawm ding te hii lo-in atung a i gensa Bangkua ( Thalloh ) te vaihawm sate a sem khia dingte a hi uh hi. Thu vaihawm ( Makai te ) hi lo'in inntek te kuppih a Bangkua te vaihawm sa te a sem khia ding uh a hihi. Buai sungteng in inntek te neihsa van kuang leh keu tutphah sabuai akipan na khempeuh ama mun
mun ah kep sinsen ding pen TANU te vaipuak ahi hi. Tua bang a na khempeuh khat zong thelthang pelem sak lo, leh vai tasam sak lo - a; a kem sinsen thei te pen TANU SIAM -TANUBEL kici in kipaakta kizahtaak pah hi. Hih TANU TE nasep I et ciang in tuhun a kipawlna khat peuhpeuh ah MANAGER i cih te a hihi. TANU ( MANAGER ) te siam in vai khempeuh alem ciang In atung a BANGKUA - MAKAI te bang in Muibun ( Effective ) ki ci lo in in TANU te Zaptel ( Efficient ) kici hi
Bangkua tawh a kibang MAKAI te lungtup ding pen Muibutna (Effective) hi- I-a ,Tanute tawh a kibang Manager te hanciam ding pen Bel ding Zaptel ding ( Efficietcy ) ding bek a hihi.

III. MAKAITE LEH MANAGER TE
( Leaders and Managers )

MAKAI lawhsapna vai a thu hizah la hizah kong gen napen Zomi te in MAKAI (BANGKUA -Leader ) leh (TANU -Manager) te a siamna leh a vaipuak uh a kilamdan lam phawk kha lo- in mii khempeuh Makai siam ding vive in I lamen khathong hi. Na hihiau lo hi. Makai siam tampi Manager zong a siam om a Manager kim in Makaih siamna nei lo uh a zong utlo lai uh hi Zomi te" Makai dongtuahna ( Leadership crisis) tawh kisai in iphawk ding in ka gen nuam hi.

1. Mihon tawh kizom kipeh in nasep vaipuak anei khempeuh Makai ( Bangkua - Thalloh ) siam hi laizang lo hi. Lamen lua kei in. Nalung kia in na khasiat na hong tam ding hi Zum nasem khempeuh makai hi zenzen lo hi. Kumpi ualian khem peuh zong makai hi zenzen lo hi. TANU - Manager asiam uh leh siam kha thei bek ding hi.

2. I minam sung ah Gam leh Minam makai( Political leader) dingin Makai siamna nei a, Minam zong vei acih in vei in M hu Minam makaih ding lawpna le lungthawhna ( Motivation) a nei leh University pan in Politics taawh kipeh ( related subjects like Political Sicience, Law, IR , History etcs.) asin te sung pan in I minam makai ding i ngah zawh ding kisam mahmah ding hi Tampi tak zong om ding a tuate i tawsawn i phungvuh zawh ding kisam ding hi. Gen phapha nuam ing. Tuhun i Minam Makai ding in Khangthak pilna a nei University Sang ong te leh Minam veina LUNGPHUT(Motivation) nei te I kisam hi.

Makai ( Leader - Bangkua) leh Manager - Tanu) a kilamdan zia a kitel zawdeuh khak leh ci in thupiang khat Kong gen nuam hi. Kum 1970 pawl in Kawlgambup Tuiphum Pawlpi Kipawlna (MBC) Thu Zeekpi General Secretary
ding in a ki zahtak mah Leitung Laisiangtho Sang minthang Yale Divinity Shool sangong makaih siam Rev. U Ba Hmyin mipi deihna tawh kipeh hi. Tuaciang in Amah in " Kei General Secretary ding in nong deih takpi uh leh Kei Hong huh ding Associate Genetal Secretsry dinging Rev. Mahn Poway Hong koih sak un " ci ekh hi. Amah kideih lua a hihman in Rev Mahn Powav pen Pwo Kayin Baptist te kiang ah Klingon a, amau in zong Hong it ngam lo-in Hong pahpah uh hi.  Rev. Mahm Po Way pen Supply Menzi pensen hi a Manager so pen kuama mai ah a tai lo ahihi. MAKAI  (Banfkua ) siam Rev u Ba Hymin leh Manager ( Tanuk) siam Rev Mahn Poway Hong kithuah uh ciang in amau tuak ah siam tuak uh ahih man in minam ( racial ) Convention sim ah  cikmah cikmah a kinei ngei khia lo LOGISTIC CONFERENCE Hong bawl pih uh a Baptist nasepna khangto mahmah pah hi Makai ( Bangkua) leh Manager( Tanu ) pen atuam tuak hi a sem khawm thei le uh mazang mah mah uh hi.

V. MAKAI DAWL TUAMTUAM TE
( Levels of Leadership)

A. LEITUNGBUP HUAP MAKAI ( World level)
Leitungbup makaihna ah a kihel zo ding pen haksa in kikhaat mahmah a mi tampi neih zawh ding zong hi lo hi. Pasian in ei Zomi te hong angvan a dawi havang kal ah Pu Hau Do Suan le Pu Hau Khan Sum te i nei a I angtang hi. Sawtpi hong cidam ding uh leh amau te banzom ding i lawhsap loh na ding thu i nget nget ding a hi hi.
Hi bang leitungbup mun sangpi ah bel mitampi tun zawh ding hi lo in zong tup masak a neih ngam loh hi phot hi. Tu a i Pu tegel mah bangin a muibun ( effective )  mi tawm khat kisam hi hang !

B. GAMBUP DAWL ADING (National level)

I teena Kawlgambup dawl a ki hel zo ding Makai ( Bangkua leh Tanu ) siam tampi I kisam hi. Minam makai ding ( Politicians ) ding pen i minam vei taktak leh makaih siamna taktak a nei mi pawl khat i kisam hi. I minam kalsuan zia ding leh i mailam ding muhkholhna ( Vision ) nei in tua a muhkholhna uh mipi te in zong mukhol thei a, amau muhkholhna ah i pan huan theih na ding in hong hup thei leh hong hup zo ding khop a thugen siam Makai ahih ding uh kisam hi. Zuau gen hathat mawk a mi khem thei thugen siam pawl khat om hi. Makai taktak ( politicians) te pen zuau mut thei dangnaal mawkmawk MUTPU te hi lo in thumaana ( integrity) nei a; mihup thei khop ding in mihon mai a thugen ( public speech) a siam te hi ding hi. A thugen uh leh a nuntak zia uh, leh asep abawl uh kituak hamtang ding hi. Hibang Makai (Bangkua) siam taktak pen I minam sungah a tampen thum leh li kaan I kisam kei hi.Thu haksa ,( issue ) khat peuhpeuh i tuah khak ciangin amau teng hong kikum in amau hong makaihkaih na I zuih siam ding kisam hi. Manager ( Tanu) leuleu bel tampi I kisam hi. Pasian hong piak I kumpi ulian khempeuh Tanu ( Manager) siam hong hi hen la, i khua i tui tek ah i Hausa i Upa khempeuh Manager ( Tanu) siam vive hong hi le uh, i gam i lei kalsuan na hong zang mahmah ding hi. Makai ( Bangkua ) siam mahmah tawm I kisam a Manager ( Tanu) siam mahmah tampi i kisam hi.

Thu hizah, la hizah kong suut buang in Minam Makai ( politician) te nungtolh theihna leh vanghem theihna ( pitfalls of political leaders) nam li gen loh ding hi sa thei lo ka hihman in kong gen hamtang nuam a tua te in;
Power ( Vaang )
Popularity ( Minthanna )
Prestige ( zaneihna )
Property ( Neih leh lam )
Makai khat a hihman uh tawh thuman tak in atung hamphatna nam li te angah ding uh a kilawm zah angah sa uh zong hi kha ding a, a hizong in huaihamna tawh angah ding a kilawm zah sang a tam zaw aham, aphaam, a luah uh ciangin amakaihna vaan.g uh a kiam suk duaiduai ta hi thong hi. Amin un bangmah man nawn lo khong hj

THUKHUPNA
ZOMITE Makai lawhsam hang ci- in i lui lui a i zaithha pat bangin a neem duaiduai hi. Mi, Manager ( Tanu ) siam kimlaai Makai ( Bangkua ) dingin lamen khial kha I hihman in a lungkia kha pak bek i hi hi. Lungkia het kei ni. Tulai Zomi tuailai momo te sung ah Makai ( Bangkua) siam ding tampi i nei a, Manager ( Tanu ) siam ding zong a vum in vum hi. A beisa hun in hih tegel gawmkhawm nianua kha i hihman in kuate MAKAI (Bangkua) kuate MANAGER (Tanu) cih i khen siang theih loh man bek hi
A sawt lo a hong paih khia ding Zomi momo te sung ah Makai- Bangkua siam ding tampi nei hi hang! Mukhol zo ing! Lung lau kei in. Tua Makai te hong pi nana Zomi khem peuh in I zuih iailiai ding bek hi ding hi Pasian in ZOMIBUP MINAM MAKAI ding asawt lo in hong pia tahen!

Rev. Dr. Pau Khan En