Tuesday, April 19, 2016

Union of Burma leh Zomite

Dear Zomi U leh Nau aw
Kawlgam leh Zomite gamvai tangthu tawm a huampi et kakna nei nuam hang. Kawlmi te lungsim puakzia, Zomite lungsim puakzia te pen tangthu tungtawnin tampi kimu thei ahih manin, pilna in la thei leng mailam kalsuanna tampi phatuam ding cih deihna tawh hi lai ong at hing.Tua teh Zogam ah ei lam Zomite gamvai tangthu leh dinmun zong tawm ka at aa, mailam ah khantohna ding deihsakna bulphuhna hi pi pen hi.  Hih laipen aman pen cih hilo ahih manin a thuman zaw, a kipelh aom nong theihsak dinguh zong lungdam takin kongmuak hi.

2015kum Kawlgam kiteelpi ah Zogam panin ZCD in hita leh amun dang khempeuh phial ah NLD in ong gualzawhna ong ngah hi. Pamun hoihtak ong ki ap bek thamlo in Kumpi thak in nasep kipan ta in tu ciangciang nawngkaina om hetlo ahih manin I lungdam phadiak lai hi.  A sawtlo in a khangto gamte bangmah in ei gam zong zinghuan nitak huan, silh leh ten ding tawh lungkham lo in, cinat ciangin zato hoih nei ding, sih hun lopi in si nawnlo in khansau ding, I tate in pilna siamna lam ah mi dang gamdang tetawh kikim in, gamdang mundang ah utlo pi in paikul nawnlo ding aa, inn phual zang panin sum zongin innkuan nuamtakin ih om khop hun ding ong sawt nawnlo ding hi cih pen ei lametna hi. Hih bangin I lametna tampi kawmkal ah kidop huai, theih huai thu pawlkhat I lungngaih dingin ka lunggulh hi.

Kawlte ki ukna tangthu tom leh a gam
“Kawlte kipatna Tagaung pan hi” cih Kawlte paunak ah aom hangin tua hunin  Kumpi pen India Prince te leh Pyute hileh kilawm ahih manin ih tangthu ah Kawlte ukna pen Pagan Dynasty pan a tawpna Kongbawng Dynasty ( AD 1044 – 1885 ) in ciamteh uh hi. Hih Kawlte ukna sungah Zogam leh Kachin gam pen uk kha ngeilo hi ci-in  Dr. Thant Myint-U in siangtak in gen hi.  Kum 850 kikal sungin ukna gam leh a thahat kikhel kawikawi hi. Shan te hat zel, Mon te hatzel, Kawlte hatzel cih bangin ki uk na leh a ukte ki khel kawikawi ah a ukna mun zong kikhel kawikawi in, atawpna pen ahi Mandalay pan Thibaw Min hunin Mangkangte ong lutta ahih manin Kawlte kumpi tawh ki ukna hun ong beita hi. Hih Kawl kumpite uk sungin min leh panmun kituh in unau khat leh khat sisan luanna pen om den hi. A minthang phadeuh pen  Thibaw Min ama kumpi tutna a kip na dingin a sanggam 70 val bang cikzethuai huai takin that mang hi. Kawlte paunak ah gal nam 5 om in, tua sungah a uk kumpite zong kihel zen hi ( Kumpi, Meikang, Tuikhang, Guta leh galte ). Kawlte lungsim limlim ah Kumpi ahih leh thunei ding, ama thu bek tawh nasem ding , cih khat om in panmun angah nangin zong na khempeuh sem ngam lel mawk uh hi. General Aung San leh a pawlte aki suamlupna zong tua hang abulpi pen hi pah hi.

Mangkang ten Kawlgam thumvei do in (1824,1852,1885kum), Kawl kumpi pa India ah innsung thongkia sak uh hi. 1886kum 1st jan in Kawlgam bup Mangkang khutsung tungta hi ci in tangko uh hi. Suahtakna ngah ciangin zong  Kumpi pa bel si khin himah leh guh ai zongin lak kik dingin vaihawmna om lo hi. Mipi in ki it lualo leh kiphawk lo cihna hi. Tua hunin suahtakna ding makai khempeuh phial Communism pakta mahmah uh ahih manin Kumpi ki ukna lamah paikik ding ngaihsutin neilo uh zong ahi hi. Mangkangte in Zogam zong 1896kum aa kipan Chin Hill Regulation Act tawh ukna ong kipan uh hi. Kawlte ukna nuai ah omlo ihihna ong kilang sak mahmah hi. Tua hangmah in zongin a tuam in ong uk aa Zogam, Shan gam, Kachin gam leh Karenni gamte a tuamin ong uk hi. Hih Mangkangte ukna ukna bulphuh in Panlong Agreement  ong piangkhia ahi hi.  Kawlte ukna ah om hi le hang kumpi pa akimat khitteh a gamkhempeuh laksa hi in, Kawl kumpipa aki mat hangin Zogam, Kachin Gam leh Shan gamte hamsa pi in la zo bek uh hi. Tua hun ma in Zomite ei le ei a ki ukte ihi aa dinmun kician a nei khin mahmah I hi hi. Mangkangte ong ukna hang leh Sangmang te hangin ih khua muhna tampi ong khangto beh lai hi. 1917kum in Piantit galmai I paina hangin I khuamuhna ong khangto in mite khantohna ki mu kha bek hilo in minam dangte tawh iki zop kipatna zong ahi hi. Paaltan kilut in ih tuntun ih sepna peuhpeuh ah a thuman acihtak in ong kithei aa, tuni dong mah in I pute cihtakna hangin Zomite acitak minam ci in ong kiciamteh hi.Mangkangte ong uk ma, ei leh ei I ki uk hun lai in thuman leh cihtakna tawh akalsuan minamte ihih na kimu thei hi.


Mangkang kumpi tungpan suahtakna
Leitung khuahun luanzia nakpi takin ong kikhel in, Galpi nihna huhau in Mangkang kumpi in aneihsa gam leh leitangte kep zawhna ding tha nei nawnlo uh hi. A kahthak Mangkang kumpi pa Clement Attlee makaih Labour Party in  a neih uh gamte kep tentan ding sangin suahtakna piak ding deihzaw uh hi. General Aung San makai in mualmite hong zawn a, amah muanna bek tawh suahtakna lakkhawm dingin I makaite na thukim uh hi. Suahtakna lak cil in Kachin, Shan, Zomi, Karenni leh Burma ci in minam pi 5 tawh Union of Burma ong piang hi. 1948, 4th Jan pan kipan in Kawlte tawh gamkhatin ki ding khawm hi.

Suahtakna ngahkhit pan tuni dong Tualgal om
Mi khempeuh ii zahtak General Aung San hong om nawnloh ciangin mualtung mite tung akamciam uh bangin ong zuinawnlo uh hi. Constitution mahmah zong ah Kawlte bekin thuneihna a neih na dingin bawl uh hi. Kawlte zong amau leh amau ong ki nawkin Communist te thautawi ong kipan uh hi. Kawl galkap te mahmah zongin kumpite ong lehdo mawk uh hi. Tua kawmkal ah Karen te zong ong kipan khengkhang uh ahih manin kinak buai mahmah hi. U Nu makaih Kawlgam kumpi in ahun lap in phelh zolo ahih manin tualgal ong nasia semsem hi. Kawl galkap pawlkhat, Zomi galkapte leh Gualkha galkap te in cihtak takin ma ap anna hangin Yangon kumpi akici khin phial mah taleh  Kawlgam kumpi cih dinmun ong tungkik zo sam hi.

 A huampi in pen a langnih Kawl makaite ( U Nu leh Communist makaite )in “amau cih bek ci tentan in, kikum hiathiat ding cih lam sangin ,  kei cih dan kei sandan a dik pen hi cih angsung deihna thupi sakluat nang hang in hiciang a tung hi” ci in laiat siam U Kyaw Win in ama muhna gen hi. Tua pen man mahmah hi ci ing. Tuni ciang dong tualgal beizo nailo in leitung aa a saupen tualgal in kiciam teh hi. Suahtakna ngahcil tualgal dan ong hi nawnlo in Kawlte leh mualtung mi kikal ong hizaw pian hi. Kawlte’ minampi lungsim khauhluat hang hi in, tun zong abei hi peuhmah lo in DASSK makai ahih manin a paulo uh hi bek hi. Ih tangthu a man taktak ih theih masiah,  sanginn ah I sin tangthu bu a kilaih masaih hih lungsim pen bei hak kha thei ding hi. Kawlte tawh kizopna ah, minam vai leh gamvai ah pilvang huai mahmah hi.

Kawlgam ki teelpi  leh Zogam makaipi te ( 1951, 1956, 1960, (2010), 2015kum )
Suahtakna ngah zawh kha 6 sungin kiteelpi bawl ding himah taleh tualgal ong kipatna hangin kiteelpi om thei paklo hi. Suahtakna ngah cil aa tavuan akipia makaiten kiteelpi dong Chin Affiar Council ong makaih uh hi. Chin Affair Council pen Zogam ong makaih kumpi hi in, Minister khat om aman Zogam bup ong makaih hi. Zogam khenpi 6 in kikhen aa, Tedim, Falam, Hakha, Matupi, Kanpalet leh Paletwa gamke te ahi hi. Tedim pan Pu Capt. Mang Tung Nung hi in, Matupi pan in Pu Vum Kho Hau te tangmi ong hi uh hi. Minister kidam na om aa Pu Vumthu Maung ( Kanpalet ) in Pu Vum Kho Hau zo ahih manin amah pen a masapen Chin Affair Minister ong suak in 1951kum kiteelpi dong sem hi.

Anihna pen Pu Shein Htang ( Kanpelet- 1952-1954kum ), a thumna Pu Zahre Lian ( Falam, 1954-1958kum), a lina Pu Thang Lian ( Falam, 1958kum kha 6 sung), Pu Ral Hmung ( Hakha, 1959kum ), leh a tawpna ah Pu Zahre Lian hikik in (1960 -1962kum) galkap ten thuneihna alak dong sem hi. Ki teelpi thumvei om manin 1951kum, 1956kum leh 1960kum cih bangin ki bawl hi. 1962kum pan 1973kum dong galkap in ong uk in, 1974kum pan 1988kum dong pen U Ne Win bekin thuneihna pan, Socialist Party bekin uk hi. Hih hunsung pen ei lampan Galkap lamah a citak leh min leh za nei Zomiten Zogam ong makaih to hi. Maj. Son Khua Lian ( Tedim, 1962-1972), Col. Khen Za Mung ( Tedim, 1972-1974), Col. Kap Cung Nung ( Falam, 1974-1978), Lt.Col Kim Ngin ( Tedim, 1978-1982), Lt.Col Khai Mung Mang ( Tedim, 1982-1986 ), Col. Son Khua Vum ( Tedim, 1986-1988) cih dan hi. 

1988 pan 2010kum dong galkap temah in tutna ong lakik hi. 2011-2015kum dong pen Galkap puansuah mipi makaihna hun ki ci thei in, Chief Minister pen Pu Hung Ngai ( Mindat ) leh State Parliament Speaker pen Pu Hau Khen Kham ( Tonzang ) te hi. 2015kum kiteelpi pan ong gualzo NLD leh ZCD in Zogam ah ong gualzo hi. Chief Minister pan Pu Lian Luai ( Falam ) hi in, State Parliament Speaker pen Pu Zo Bawi ( Hakha ) in ong makaih ding hi ta hi.

Hoihtak lungngaih ding thu
1) Ei sangin mi a tamzaw kawlte thu ih theih ding kisam, DASSK bang om nawnkei leh ong koici ding?
2) State te ii thuneihna ong tam semsem ding ahih manin State level ah ih dinmun ding?
3)A tunga Zomite Zogam gamvai tangthu enkik leng, ei lam Zomite in mipi teel ki ukna hun ah khetvei zong makai dinmun kingah ngei hetlo mawk hi. Ih pilna, I siamna, I neih I lam kicing leh hawmtawh omlo hi mah ta leh bang hangin makai dinmun ngah zolo ihiam?

Hih a tunga dotna te nang mahmah in hoihtak na ngaihsun dih in. Gambup huam gamvai ah I kimawl dan ding, Zogam ah i mapan dan ding cihte ki ging ding, ki dop dingte aom leh tun kipan pah ni. Ki khelhuai thute aom leh tui bangin kikhel in mun khempeuh ah lut siam ni. Thu leh late kikum liailiai in makaite tungah ngaihsutna hoihte pia dih ni. Makaiten zong , mipi ong piak ngaihsut piaknate hoihtak ngaihsun in sepding ki puah ding aom leh khatvei kipuah kik dih ni. A neu a lian, a moi aham, ki zahtaak siam in i ma nawt khawm ta dih ni. Hih bangin kalsuan leng Zogam bek hilo in Kawlgam leh Leitung bup a makaih zo dingin Pasian ong telsa Zomite ihi hi.

Lungdam
Khup Lian Thang

Ref:
Zahre Lian of Burma, Dr. Stephen Hre Kio
Kawlgam gamvai et phat na, U Kyaw Win
A History of Southeast Asia, Arthur Cotterell
Saw Ba U Gyi leh Minam neute buaina, Mg. Sin Kye
Ih pawk den ding deih ing ( Mih Tuama Soeloh), Col. Khen Za Mung
Saturday’ Son, U Nu
Pu Hang Khan Lian’ thugenna, ZIS
The River of Lost Footsteps, Thant Myint-U