Thursday, April 9, 2015

‘TEDIM’ bangci at ding?,  ‘ ZOMI’ in bangciang huam       Dr Dongno

Tidim, Tiddim maw, Tedim? cih thu net sung ah kikupna tampi omin, kikum ciang bek hi lo-in, i uliante mawhsuanin, ko bawlin,”... ahih lam ngaihsutin nei lo uh,...muh kholhna anei ngiat lo kumpi nasem ulian neih sunsunte’ khutma “ cih ciang ahi zongin, ‘Zomi’ in kuateng, bangciang huam cih thu tawh, “ Zomi pen Chin State buppi ahuam lungsim tawh Penglam pawi khatin..” ci sawnsawnin azahtaak-huai i mipihte sukha zeel ahih manin hoih nawn lo hi. Saikaakin muhna tuamtuam pan en leng,

1. A. TIDIM : Thadote-in nidang, Pu Hau Let khan lai pekin Khuangzang veeng kicihna ah na teeng ngei uh aa, Vansangdim bualtui bulphuhin, ti=tui, dim=bual, Tidim na ci uh hi kici hi. Tuni dong mah Thadote’n “ Tidim ko khua hi ci liuliau lai uh hi. Ka neulai un TBA huang kiim, (Khuangzang)  Sangmangte inn sak teng ah a kulh bawlte uh ki mu thei lai hi. Tua ahih ciangin, ‘Tidim’ zong tangthu guh bul kip anei gige min masa khat ahi  hi.

B. TIDDIM : Hih pen Mangkangte’n Annexation of Chin Hills ong hih ding uh ciangin khua min, gam min, mun min, mual min, lui min, a kanna pan-un a mau zaakna tung tawnin hih bangin na ciamteh uh aa, 1889 kumin Tiddim ong la-in, 1891 teh, vuandok khat tawh ong uk aa kipan ‘Tiddim’ ci-in ong uk suak uh hi. Tua hun lai-in Zomi lai thei ki om nai lo-in, ngaihsutna zong kicing nai lo ahih manin ong uk Tote cih bangbangin akimang toto ahi hi.
Tua ahih ciangin, office recordsdocuments, laipai leh gamlimte ah Tiddim na kici aa, Cope Topa-in zong na zang hi. WW ll ciangin, war records, gal thu laibu tuamtuam ki-at khempeuh leh War Memorial-te leh Museum-te dongin ‘Tiddim’ ci-in leitung buppi-in kiptakin ciamteh zo hi. 

C.  TEDIM : Vansangdim bualtui mah bulphuhin kiphuak hi aa, Pu Gui Mang, Pu Em Do leh adangin ni taang sung ah ‘ te dimdim’ cihna -in na phuak uh ci-in zong kigen hi. 

I kheel nop leh ei mau khua min hi. Ki thukim peuh leng i deih bangin khek theih mah hi.  A hih hangin limtakin thu kan photin thu i kikup ding thupi hi. Hih hangin ong sihsan khin i neih sunsun Zomi uliante mawhsakin, “..ngaihsutin nei lo uh,...muh kholhna anei ngiat lo kumpi nasem ulian neih sunsunte khutma “ cih ciang tut pah phengpheng ding hi lo hi.
Hih thu hangin ‘siattutna om thei’ ding cih zong om pah tuan lo hi. 

Ei bek hi lo-in, Falam zong amau kicihna taktak ‘Fahlam’ ahi hi. Haka zong ‘Halkha’ ci-in amau leh amau ki lo uh hi. Mangkang kumpi mahin abawl ahi hi. Eite bang hi lo-in Falamte’n a neih sunsun a uliante uh zahtakin, it bawl veve uh hi. Hakate’n zong a ulian neihte uh hih thu hangin mawhsiatin pholaak se lo uh hi. Picing ngaihsutna sang nei uh hi. Minam it dan tua bang ding ahi hi. I neih sunsun i uliate, leitung khuazang zak dingin, hawmthawhna tawh agensiasiate Zomi it kici thei lo hi. I itte gensiat ding cih thadah, agensia om le, i mudah hi.  I mipih uliante a ko a daisak te’n Zomi nautaang bang ci-in it thei ding, laamsaang zo ding ahi hiam? 

2. ‘ZOMI’ in kuateng huam? : Tu ciangdong Zomi definition saan theih diam ki nei nai lo aa, kikup hun ahih manin a nuai aa thute mangngilh loh ding hoih ka sa hi. 

I pu-i pate Tibet gam pan Kawlgam ong tun uh ciangin Chindwin gun kuam teng ah 6 AD pan kum sawtpi na teeng uh hi. Jo/Yo/Zo petty kingdom, Zo country, Zo petty nation, Zo district i neih lamFan Cho 863ADSir H Yule 1508 AD, Rev Fr V. Sangermano 1783,  Rev.H.Melcolm, Julia Lowell- mipilte-in na ciamteh uh hi. Tua hunin, Tedim, Falam, Haka, Matu, Paletwa, etc. cih om nai lo-in i vekpi ii ‘Zogam’ (kingdom, nation,etc.)ci-in i pupate na teeng khawm uh hi. 

B S Carey & HN Tuck, Sir George Scott leh Tangthu kiva Kawl mipil, U Thein Pe Myint -te-in “ Chin i cihte, amau leh amau ‘Zomi’ kici uh hi “ ci-in ahi zongin, tangthu kiva  Daw Khin Myo Chit-in zong, “Yaw, Lusei, Thahdo, Naga, Kuki-te a taktakin ‘Zomi’ ahi uh hi” na ci ciat uh hi.
1953 kumin Haka gam, Saika khua ah Rev S T Hau Go makaihna tawh Zogam buppi Baptistkikhopna ah, “ i vekpi-in Zomi i hih ciangin “ ci-in, Zomi Baptist Convention na phut uh hi. Hih pen Khamtung bup ‘Zomi’ hi ci-in sak-leh-khang kithukim diamin iki ciaptehna amasapen hi aa Rev Hau Go leh Sia Sang Fen(Haka Zo Khua)te-in tua dial nuai ah Khamtung mite’ ong makaih uh hi.
 Ei Zomi tangthu akan mipil vive ahi, Dr. Vum Kho Hau, Prof. Laldena, Dr. Vum Son, Dr. Tualchin Neihsial, Dr. H. Kamkhenthang, Dr. Mangkhosat Kipgen, Cap. Sing Khaw Khai, Pu K. Zawla, Pu R. Vanlawma, B. Langthanliana, Dr. V. Lunghnema, Dr. Hawlngam Haokip, Pu L. S. Gangte, Pu T. Gougin, Pu Thang Khan Gin Ngaihte, Rev. S. Prim Vaiphei, Rev. Khup Za Go, Pu L. Keivom, Rev. S. T. Hau Go, Dr. Khen Za Sian, Prof. Thang Za Tuan, Rev. Sing Ling, etc. te-in zong  ” Chin pen Zomi ahi hi” ci-in na ciamteh ciat uh hi. Hih pen Zomi definition kip khat i phuh nopleh i ngaihsut kaak ding ka deihna ahi hi.
 Hi bangin Sen mi pil, Mangkang mi pil, Europe gam mipil, Kawl mi pil - Vai gam leh ei Zomi mipil tingtengte in, thu akan dimdem khit uh ciangin “Zo, Zomi" i cih ciangin kuateng huam hiam?” cih siangtakin ong lak zo uh hi.