Friday, November 28, 2014

Thanksgiving Day History


Thomas Piang12:24am Nov 28 
http://www.history.com/topics/thanksgiving/history-of-thanksgiving
General knowledge ci kik leuleu ni!
Tuni a i bawl Thanksgiving pen 1621 kum in a khat vei na Europe gam England pa'n Netherland gam ah tua pan Atlantic tuipi kan tan in US gam Tulaitak aa Massachusetts state natung masa uhhi. Tua apai hun in tuipi tungah hamsatna tampi a thuak ban vuah US atun uh teh winter(phalbi) hun tawh ong kituak ahih manin a paiteng lakpan alang bang na si hiau uhhi. Tuamun ah zg hamsalua ahih manin, tualaimun aa ana omkhin native america te-in,a nuntak khuasak zia dg uh na makaih,na huh uh ahih manin, a maikum khuakhaalhun dong akhawm dg uh, a Ann ciin te-uh nala zo uh ahihmanin, lungdamlua in nithum(3days) sung lungdamkohna pawi(Thanksgiving) ci-in na bawl uhhi. Tua zawh kum 240 khit president Abraham Lincoln kumpi sep America civil war hun 1983 kum in officially aa national holiday aa US gambup in Nov kha nipi 4 na i Thursday ni pen thanksgiving day ci-aa, ana ciapteh uh ahihi.
Tua thanksgiving leh Dec 25 kikal pen holiday seasons ci in, van kum 1 sung aa a khawt loh teuh atamzaw 20 -40% khiam in na zuak uh ahihi.

Tuatawh kizom in Thanksgiving ni a zing ciang ni pen Black Friday ni na kici hi. Tuani pen Company tuamtuam te'n van kum1 sung aa, akimaan thei pen aa a piak ni uh ahih man in Black Friday a cih ponguh hi-in, ataktak in ongkipat khiat na pen Massachusetts state,Philadelphia city pan hi. tua friday ni-in van aki man aakipia ahih manin i Mivom te'n vanlei ngei-ngai in mataw lampi teng khak ahih man in Taxi hawl te hehlua in tuni pen Black Friday hi acihna pan vua,ong piangkhia a hihi. A hizong in racial discrimination(minam ki deidan na) thu te hang in, a ki lawm dg aa company te van ngiampiak a ki paulam pong a black pen (a sum aa zuak) ni ci-aa a hiohkaih pong uh hi ci uh hi. Thanks everyone!!!
History of Thanksgiving - Thanksgiving - HISTORY.com
www.history.com

Find out more about the history of History of Thanksgiving, including videos, interesting articles, ...



Wednesday, October 22, 2014

Thai kumpi pa Bhumibol Adulyadej kammal ciapteh huai pawl khat sim dih ni.

Tutung Thai kumpi pa Bhumibol Adulyadej kammal ciapteh huai pawl khat sim dih ni.


1. Mimtang, taangtang khat tuisik tak khat bek ahiphial zongin nekledawn ding aom sim in lungdam tawntung in.

2. Pasian tungah thu na nget simin neihlelam hauhna ngen kha kei in la, pilna le hanciam zawhna tha bek ngen zaw in.

3. Lawm thak na neih pen letsong hoih khat hi, tua mah bangin na lawm luite zong akipai thei lo amanpha ahih lam phawk den in.

4. Biakna tawh kisai Pasian thu kigelhna laibu kum simin khat ta beek sim sawm hamtang in.

5. Nang mahmah mi hoih na suak theihna dingin mi dangte hoihna dingin va huh sin dih in.

6. "Lungdam ing" cih kammal cilbawl ken la, tampipi zat sawm zaw in.

7. Na lawmlegualte hong kuppih thusim, a thuak khakuh khasiatna hong kuppihte hoih takin ngaihsak in la, kepcing sak in. Mi dang tungah thanggen sak ken in cihna hi.

8. Mawh maisak nopna lungtang neih sawm den in.

9. Thu gen ding sangin, thu ngaih zawh ding lam hanciam zaw in.

10. Na khialh khak aom leh khial kha ing ci ngam in.

11. Na kiat leh, na tuk leh, thokik, dinkik sawm pah in. Lau kei in.

12. Haksatna tuak semsem gualzawhna ding limci semsem cihna hi.

13. Evaluator sungah nasep vai thu kisel kha kei in. Kikhut khial thei cihna ahi diam maw!

14. Na credit card avalin zang ngei kei in. A batin van na deih peuh lei gawp kha kei in cihna hi.

15. Mi tungah na khialhna thumkik ding haksa sa kei in.

16. Na theih loh thute thei keng ci ngam in. Na theih loh zumpih kei in.

17. Tai tampi agamla khualzinna pen noptakin tung ding cih bang om thei lo hi.

18. A suah phet in atai zanzan thei kuamah om lo hi. Damtakin kipan in.

19. Nuntakna nopsak gualzawhna dingin ciil zek kul hi. Nanglenang ki it in.

20. Sum akem siam lote pen akikhual lo, khantoh ding a-sawm lo mite hi.

21. Mi kitawng nih ah akhawl masa, adai masa pen mipil zaw ahi hi.

22. Khantawn nisim nasem cih bang hi lo zaw-a, nisim tawlnga kawm-a nasem hizaw hi hang.

23. Lungsim khaut sak ding kisap hun om a, lungsim nem sak ding hun om hi.

24. A tel lo mite a-tel dongin hilh zawh sawm in.

25. Sum dangka tang na ngawnin maitang lang nih nei hiven, Nuntakna zong gualzawh hun, guallelh hun aom khawm zel ding mah hi.

26. Na lungsim deihna bangin mawk gamtat pahpah kha kei in.

27. Na ha bang hangin kitan thei? (a khaut luat man hi) tua leh na leii ee leh a kitan hia?

28. Singkung no agol mengmeng ding deih in a-dawn pan kai gawm kei in. Kizung loh in si ding hi.

29. Nisim in nanglenang thum vei ta asi thei nahih lam phawk sawm in, tua hi leh ahoih pen akiging thei den ding hi teh.

30. Puan ang-kilh pen a-masa khat khial kha le-cin, a-vekpi a-khial na hipah hi.

31. Nasep khat pepeuh tua hun, tua ni teitei in zo ding cih ciangtan nei hamtang in.

32. Tui hai sungah tui alang bek aom bangin kingaihsun den in.

33. Aksite le khapi pen sang lua deuh sam hiven, na bat zawh ding ciang bat sawm masa phot in.

34. Nuntakna ah nasep nop tampi tak om hiven, a thupite sep masak theih sawm in.

35. Laibu pen leitungah a-manpha pen pilna, thu theihna phualpi bang hi, kha sim bu khat ta bang sim zawh sawm in.

36. Na khempeuh mun, zialetong, dan-te nei sak in, Van khat pepeuh na-lakna munah koihkik pahpah in. Mihing manphatna pen cihtakna le kiciatna, thumaanna cihte tawh kiteh hi.

Hih Thai kumpipa pen Thai gam tangthu-ah kumpi-za sawt vei alenzo pen, a vangnei mahmah kumpi khat ahi hi. A pa Prince Mahidol in Public Health certificate Harvard University ah asin laitak December 05, 1927 ni-in Cambridge, Massachusetts hospital ah suak hi. June 09, 1946 in a-Upa kumpi Inn sungah thau tawh kikap lum a, tua pan in amah kumpi-za tu ni dong hong ngah to suak hi. A Upa sihna hang pen tu ni dong kithei khia zo lo hi. Bangbang ahi zongin hibangin gam khat kumpi sawtpi asem Bhumibol Adulyadej pen mi mawkmawk hetlo, mipil mahmah khat na himawk hi. 

Khat Thang

Thursday, September 11, 2014

Cikha gam thu <tomkimcing> (Feb 2014)


CIKHA GAM IH CIH CIH.......
Tuipi pan pi(2697")asanna-ah om a, taikhawk(390.62)zai-in, Veeng (2)[No.(1), No.(2) Ward], Khuata(31), Inn(1598), Mimal 10810 (Numei 5506 + Pasal 5304),
Khuapi teeng mi (2841), Khuata teeng mi (7969)hi a, Minam dang; Kawl(44) om hi. A dang theihhuai tuamtuam te anuai aa bangin kaikhawm in kongsuaksak hi - (hih data te pen February 2014 aa om dan ahi hi)

Leitang tawh kisai:
A zaina vekpi........... Acre 250000
Nuntaakna leitang.... Acre 3493
Gammang tulak......... Acre 22994
Leitang sia................. Acre 26179
Tangpi zat leitang....... Acre 197334

Gankhawina:
Lawi.................... 2250
Bawng................ 2360
Sial...................... 766
Sakol.................... 391
Keel...................... 2369
Vok....................... 9466
Ak......................... 50018
Vatawt................... 777

Biakna tawh kisai:
Chistian................. 10681
Biakinn/Pawlpi....... 29
Pastor.................... 67
Buddish................. 45
Laipian.................. 84

Sang tawh kisai:
High School........... 3
Middle School........ 9
Primary School...... 27
Sang naupang........ 2334
Tan-10 zawhna...... 5.26%

Cidamna lam tawh kisai:
Lupna (16).............. 1
Khuata zumpi........... 1
Khuata zumneu........ 4

Kizopna lampi:
Cikha-Tonzang.............. 53 Miles
Cikha-Tonzang-Tedim... 80 Miles
Lungmuang taka na omna pawlpi kua phuh hi ding hiam?

1). Assyrian pawlpi sungah na om leh na omna pawlpi pen Catholic Church panin 431 AD hun in na pawpial khia hi. Hih pawlpi a pankhia Assyrian Bishops te pen Council of Ephesus in a nawlkhin mite ahi uh hi.

2). Oriental Orthodox pawlpi sungah na om leh na pawlpi pen 451 AD in Eastern bishops te’n council of Chalcedon a nial man un Catholic Pawlpi pan in atai khiate a hi uh hi.

3). Eastern Orthodox pawlpi sungah na om leh na pawlpi pen 1054 AD kum in Catholic Pawlpi panin a pawpial khiate ahi uh hi.

4). Lutheran pawlpi na hihleh na pawlpi pen 1517 kum in Catholic Pawlpi panin a taikhia Martin Luther in na pan khia hi. Martin Luther pen Catholic sunga om Augustinain phungzi khat hi ngei hi. Protestantism a pankhia pa zong amah ahihi. “Gupna ngahna dingin Upna leh Laisiangtho bek kicing zo” cih Doctrine tawh kal asuan khia ahih banah Romans 3:18 sungah kammal “Alone” abehlap pa hi. James 2:24 sunga kigelh “not by faith alone” cih thu a deih lohna hangin Laisiangthobu sung panin James laikhak a paikhia nuam pa zong Martin Luther mah ahihi. Catholic phungzi khat ahihna tawh khantawn zinei lo dinga kiciamna taisan in azi dingin Katharina von Bora akici Catholic nungaksiangtho khat a omna Nimbschen Cistercian Convent panin  a lakhia pa ahihi.

5). Anglican pawlpi sungah na om leh na pawlpi pen England kumpi King Henry VIII in 1534 kumin a na patkhiat ahihi. King Henry VII in a zi maak nop ciangin Poe in na phal lo hi. Tua thangpaai ahihman in Catholic panin taikhia a Anglican pawlpi phut pah hi.

6). Calvinist pawlpi na hih leh na pawlpi pen John Calvin in 1555 AD kumin na phut hi. Calvinism upna in “Zeisu pen mikim aa dingin asi hi lo hi. Teltuam mi pawlkhat te aa ding bekin Zeisu si hi” cih thu ahihi. John Calvin in Gupkhiatna kitaan thei lo hi ci ngiat hi.

7). Presbyterian pawlpi na hihleh na pawlpi pen John Knox in 1560 AD kumin U.S.A ah na phut hi.

8). Baptist pawlpi na hihleh na pawlpi pen John Smyth in 1609 AD in na phut hi.

9).  Methodist pawlpi na hihleh na pawlpi pen Anglican pawlpi pan a taikhia John leh Charles Wesly in 1739 AD kum in na phut uh hi.

10). Episcopalian pawlpi na hih leh na pawlpi pen Sam Seabury in 1789 AD kum in na phut hi. Hih pawlpi pen England gam a Anglican pawlpi bang mah hi in, Americante’ Anglican church hi zong kici thei hi. A suakta mahmah pawlpi khat ahihman in neih kibang kitenna (homosexual unions) zong nasia takin hanthawn in kipsak uh hi.

11). The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (Mormons) pawlpi sunga om na hileh na pawlpi pen 1830 AD kumin Joseph Smith in na phuan khia hi. Amau upna in “Topa Zeisu pen leitung dang khat a teeng hi-in a sawtna ciang Pasian hong suak pan ahihi. Tua ahihman in mihing zong Pasian kisuak thei hi” cih thu hi. Joseph Smith in zi tampi neih ding hanthawn hi. Ama genna ah “Pasian suah theihna ding lampi pen zi tampi neihna ahihi” ci hi.

12). Church of Christ pawlpi na hihleh na pawlpi pen Warren Stone leh Alexander Campbell in 1836 kumin na phuan uh hi. Hih pawlpi pen bang hangin Zeisu Christ Pawlpi kci thei ding hiam? Zeisu Christ pen Church of Christ pawlpi a kiphuh ma kum 1800 lai pek in singlamteh tungah sihna thuak in na thokik khin hi.

13). Seventh Day Adventist pawlpi na hihleh na pawlpi pen numei khat Ellen G. White akici in1844 AD kumin na phut hi. Ama muhna ah Pope pen Zeisu langpang pa “666” hi ci hi. Pope pen mangkam in “Vicar of Christ” hi in, Latin kam in hileh “Vicarious Fili dei” ahihi. Hih min pen Ellen G. White in Latin nambat tawh a gawm khop ciangin 666 cingsak hi. A lamdang mahmah khat ah “Vicarious Fili Dei” pen Latin kam tawh 666 cing zo lo hi. Ahizong ama min Ellen G. White cihpen Latin nambat tawh gawmto lehang cingzaw sese hi. (Aci te tung tu!!) Thukhun thak laisiangthobu pen Latin tawh kigelh lo in Greek kam tawh kigelh hi. Greek kam tawh Thukhun thak a gelhte pen Latin kam in na pau lo uh a, Aramaic kam in na pau sese uh hi.

14). Jehovah’s Witness pawlpi na hih leh na pawlpi pen Charles Taze Russel in 1874 AD kumin na phut hi. Amau upna ah Zeisu Christ pen Pasian hi lo hi. Zeisu Christ pen mihing sungah vantungmi Michael hong sunglut hizaw hi ci uh hi. Laisiangtho zong amau deihdan leh san theihdan bekin gelh khia uh hi.

15). Penticostal pawlpi na hih leh na pawlpi pen Charles F. Parkham in 1901 AD kumin nap hut hi.

16). Assemblies of God, United Church of Christ, Calvary Chapel, Piangthak pawlpi, leh pawlpi dang tuamtuamte na hihleh na pawlpi pen Protestant pastors te’n zandiak in ana phuhte vive hi.

17). Catholic Pawlpi na hihleh na omna Pawlpi pen 33 AD kum pan hong kipan ahihi. Kum 2000 cing val khin ta mah leh tuni ciang dong kip takin ding lai hi. Cikmah hun in puuk ngei lo ding hi.

-Francis Lamthang (Zomi Quavadis)

Tuesday, February 18, 2014

NUMEI GENNA PAUNAKTE

1. Numei lo in suktum kisuanglo.
2. Numei inta makhuat,sumkuangin a likhuat.
3. Numei khua leh sakhi khua
4. Numei ciim in phung sung khui
5. Numei thacing sialtha cing.
6. Numei pillo in phung khen
7. Numei in zawhlah neilo
8. Numei thanuam a lu zol
9. Numei hangsan akpi kihta
10. Numei in pallai nei,balpi in tolai nei
11. Numei hoih leh logam pha
12. Numei leh singka
13. Numei kamsiam in pasal puklah lo
14. Numei khem leh vamim khem
15. Numei gina lo makngeina,umsia belsia paih ngeina (Komkim zong tapasal sagih neisa nukik)
16. Numei pau leh akpi khuan
17. Numei gilkial anbel kek,pasal gilkial loma kek
18. Numei hangsan singkhuah do
19. Numei phungmang tazam phung mang
20. Numei sutpom aval om lo

Phungzun ding lia, tang aw lungngai, Lia in phung zun siam ve aw;

Zunsiam zalai lawi bang thang dia, piallai nah lun ding aw e.... 
ci'n pu pa te'n paunak leh la tawh na awi uh ee Khangthak zomi te aw i paunak te manggilh kem ciat ni.

Src: Master Piang (Facebook)

Thursday, January 9, 2014

Zomi Thu

Zomi

Pupi ‘Zo’ ii suan leh khak khempeuh Zomi ahi hi.  Pupi pen Noah suan
Sem, Ham, Japhet-te lakah Japhet suan hi dingin ki-ummawh hi. Sengam
ah ukpi (dynasty) a hunhunin kilaih hi. (2205-1766 BC Xia dynasty) Xia
kumpi ukna hun hi-in, (1766-1122 Shang dynasty) Shang kumpi ukna hun
hi a, (1123-256 BC Zhou or Zo dynasty) Zo ukna hun ahi hi.

Shang ukpipa in khua kimah hausa upa koih lo ahih manin Zomite in
baihtakin a ukna sutkhia zo hi, kici hi. Zo ukna hun ciangin khua kim
ah upa, hausa koih ahih manin Sengam ah Zo uk hun sung pen a sawt pen
hun suak hi.  Hih Zo uk hun sungin mipil (philosopher) khankhiat hun
hi-in hih hun a mipil minthang philosopher ahi, Confucius
(Kung-fu-tze, 511-475 BC) in, hun sung tengin innkuan nuntak, beh leh
phung kizopzia leh sahawm zia cihte a kipan hilhin sinsak a, tua ahilh
ziate tu dongin  Sente in zang lai-in, Zomite in zong zang uh hi. Zomi
ih cih ciangin leitung bupa om Pupi Zo suan khempeuh kihel in, Zogam,
Zo leitang pen kumpi te’n Chin State ci-a hong ciapteh sakna gamhuam
teng ahi hi.

Chin Mi

Zo kumpite in a uk lai-un Sengam khen sagihin kikhen hi. Tuate in Han,
Chou, Wei, Chow, Yeu, Chi leh Chin ahi hi. Hih gamte Zo kumpi in uk-in
siah (tax) tam la lua ahih manin mite lungkim lo hi.  Chin mite makai
Yen Cheng a kici mitha hat khat hong khang in hipa in ( 230 BC pawl
in) gamkhat khit gamkhat simin zo a, 221 BC ciangin tua gam sagih teng
a uk khin hi. Yen Cheng in a kumpi gam mi “Chin Shi Huang Ti” a phuak
hi. “Chin” kham cihna hi-a, “Shi” cih pen a masa pen ahih kei leh
khatna cihna hi a, “Huang Ti” cih pen Milian cihna hi. Tua hi a,
Milian masa khamkumpi cihna ahi hi. Hih hun pen a masa pen Chin Kumpi
hun ahi hi. Hih Chin mite in tu dongin Sengam ah tengin uk suak uh hi.
Hih a makaipa Yen Cheng in 256-206 BC sung teng uk hi. Tua khit
ciangin Sen kumpi kizom toto a, tu dong in kizomsuak hi.

     Sen i cih kammal pen Sente’ min bulpi “Chine” – “Chin-qin” pan a
hong piang khia ahi hi. (Zaide 42)  Tua mite ukna zabi 20 dong kizom
suak hi (Perry 252 Pa).  Hih laibute tungtawnin i et ciangin “Chin” a
kici Sen mite tu dong Sengam ah teng suak uh a, mundang koi mah ah
paikhia lo uh hi.  Tua kumpi ukna a kipat tung vua kipan kulhpi (Great
Wall) lam kipan uh hi. Tua kulhpi tai 1500 sau-in, tu dongin thupi
kisa mahmah hi. Shangyong kici upadi khauhtak bawlin thu zui lo mite
thong ah khum uh hi.

Zomite Kawlgam Sung Lutna

Chin ukna hun sungin Kulhpi (Great Wall) ciang dingin mi khempeuh na
semsakin, nek leh dawn thaman ginna pia lo a hih manin mi tampitak
Sengam panin taikhia uh hi.  Tuate sungah a dangte enlo-in Kawlgam a
zuanteng tom et pak le hang, Kawlgam ah Karen-te na lut masa uh hi.
Tua khit teh ‘Chin’ kici Sente pawlkhat, tua teh Kawlmi, Zomite leh
KaChin mite ahi uh hi.

Karen mite Kawlgam tawlam ah tengin, Kawlmite Kawlgam laizang Mandalay
kim ah teng uh a, hih Chin a kici Sen minamte Kawlte tawh tengkhawm in
Kawlmi suak uh hi. Zomite Kawlgam a lutun Zo gunpi (Tuikang) dungzui
suk uh a, Mandalay a tun’ uh ciangin Kawlte in Chin mite sa uh a,
Sengam panin kulh ciang nuam lo-a taikhia-te Chin ukpi pa in hong
delhsak kik hi ding hi, ci-in lau mahmah uh hi. Zomite pen Chinte ahih
loh lam a theih uh ciangin Mandalay Kulh ciang dingin zawn uh a,
Kawlte in kua minam cih tel lo uh ahih manin Chin-te cisuak uh hi.
Kulh ciang-a sila nasep ding ut lo uh ahih manin Kawlgam laizang panin
nitumna-lam manawhin peemkhia uh a, pawl khat Gunkhawm dung zui-in
paito suak uh a, Kachin mite a tuaksuk tawh kituak in, Kachinte zong
kulh ciang ding ut lo ahih manin kileh kik-in kimasuan to uh a, Kachin
gamteng ah teng suak uh hi.

Kawlgam Laizang Kuam pan Zomite Tangthu Pawl Khat

Zomite pen Kawlgam laizang tengah tawlpi khat mah Kawlte tawh na
tengkhawm uh a, hih hun in Mon, Pyu, Kanyan lehThet minamte tengkhawm
uh hi, kici hi. Pyu panin Kawlmi nam piangin, Kanyan panin Rakhaing,
Thet panin Chin minam piang hi ci-in tangthu kan pawlkhatte in ciamteh
uh hi. Hih hun pekin midangte in Zomite pen Chin ci uh a, tu-in kum
800 bang val khinta hi. Ahi zongin amau leh amau tudongin Chin minam,
kici ngei lo uh hi. Pagan khuapi zong Zomite pau “Pugam” cih panin pai
hi kici hi. Popa tawngkalat (volcanic neck) zong Tazahgam mual/tong
ahih kei leh Pupa mual/tong kici hi. Gamtong i cih ciangin gam sungah
khaniinte mihing pau bangin tong/pau in a gamlum theihna mun ahi hi.
Tua bek hi lo-in Kawlte in a sum uh Dengga a cih zong Zokam-a dangka
pan-a pai hizaw hi, kici hi. Pagan khuapi phuh hun pen AD 1044-1287
kimpawl hi-in, tua mun-a mualsuangte ah Zomite Chin mahin kiciamteh
hi.  Dahpa tangthu zong hih mun pan piang hi, kici hi. Pagan Popa
panin nitumna saklam zuanin pai khia uh a, Sagaing gam kim teng ah
sawtsim mah khawl  in tua mun panin “Lengtong Hoih” tangthu piang hi
kici hi.  Hih Sagaing leh Ava kikal Sibani khua nai teng ah Zomite
tawh kisai, inn mun logam leh vanzat lui (Ancient relics) tampitak
tuni dongin kikan thei lai hi, (ci-in Tedim Sangpi Golden Jubilee
Magazine, laimai 204-na ah Ngulh Khaw Suan in gelh hi).

Hih a paitosuak lo Zomite Mungzua (Monywa) leh Gunkhawm (Kalewa) kikal
tengah tengin “Khawhkhen” na ci uh hi. Tua mun pan Gunkhawm kantan in
pai uh a, tu laitak a (Kalay-valley leh Kabaw valley) teng na tung
uh-a, Kawlzang (Khawlzang?) na ci uh hi. Hih Khawlzang a lut hun pen
AD 800 kimpawl hita hi (ci in Tedim Sangpi Golden Jubilee Magazine,
laimai 322 na ah Dr.Khen Za Sian in gelh hi). Zomite pen Gunkhawm
gundung teng leh Kawlzang kilak kuam teng ah teng masa uh ahih manin
Kawlte in a mau ciapteh na Chin min puasakin Zomite ten’na gamsung-a
om Gun cihna in Chin dwin/ csif;wGif; na ci uh a, Zo Gunpi cihna ahi
hi.

Bang Hang Zomite Chin Kici?

Kawlte in Sengam-a Chin Mite Sa

Chin i cihte pen tu dongin Sengam ah teng uh a, Zomi hilo uh hi.  Zo
cih pen a min diktaktak  ahi hi.  Chin min a puakna uh pen, Kawlgam
laizang a tun ciangin Kawlte in, a maute Sengam panin a nawhkhiatte uh
sa ahih manin “Chin ten hong delh uh” ci-in na lau uh hi. Tua panin
Chin a kicisuak  ahi hi. Tu dongin Zomi cih sangin Chin in
kiciamtehzaw hi.

Chin Kici pen Kawlkam “Tu-nge-Chin” pan Paisuak

Professor Luce in Chin kici kammal pen Kawlte in lawm a cihna
(Tu-nge-Chin / oli,fcsif;) pan hong piang hi,  ci hi. (Ref. Chin Hills
Linguistic Tour, Laibu, laimai-26.)



Chin pen “Cin Hil” pan Kizomsuak

         Zo khang kante in i pupi Zo hi a, tapa nih nei in Kip Mang
leh a nau Cin Hil hi, ci uh hi. Tua ahih manin sangmang J. H. Cope in
Zomite Chin a kicih pen a pu uh Cin Hil hi a, Mikang khan ciangin Chin
Hills ci-in a gammin in a koih hi, cih thu khamtung thu kizakna a
bawlna sungah gelh hi.

Chin pen Kawlkam hi-a Bawm, Cihna hi.

Dr. Lehman in Chin cih kammal pen Kawlpau hi a, “Bawm” cihna hi.
Kawlgam laizang ah a om lai-in bawm-in van ki-pua ahih manin, Kawlte
in “Hei! bawm puapa” ci-a a sapna panin kizomsuak hi, ci hi.

5.      Jin, Yen pan Chin min piang hi.

Zogam a om Zomi te thu agelh Carey leh Tuck in Zomi te, Chin a kicih
pen Senpau in Mihing/Pasal cihna ahi, Jin/Yen kici kammal te pan piang
hi ding hi, ci uh hi.

Bang Hang Zomite Chin Hong Kici Thukhupna

Hih a tunga nam li-te sung panin a masapen mah maanpen ding hi.
Bangbang ahi zongin Chin pen Zo minam min hi lo hi, cih kitel mahmah
hi. Pawl khatte in Sengam (Chin dynasty) Chin ukpi suante hi hang
ci-in tangthu gelh om napi-in a gelhte naleng in Chin mi ka hi uh hi a
ci khat beek om lo hi. Chin cih pen a pupi uh’ min hi leh Zomite
sungah nam khat beek in Chin minamte ka hi uh hi, ci leh kilawm hi.
Chin, a kici minam kuamah om lo hi. Tua hi a, Zomi pen minam min
maantaktak ahihna thu kitel mahmah hi.

Tedim gam Khangthu Kan Kawmiti in CHIN  leh ZO thu a thukzaw-a a
kantel khit uh ciangin, ZO hi hang, cihna in a zawh khit banah
leitunga pilna sang nei tampi mah in ZOMI na hi uh hi, hong cihna
thukho, thupicing hi ci-in kisang a, ZO hihna thu kakipsak zawsem uh
hi, ci in (Gamngai Magazine, Laimai 229 ah) Khuadaite Dr. Ps Kham Do
Nang in gelh hi.

Ciimnuai Mi

Ciimnuai cih pen Zomite Zogam sung a lut ciangin a tun’ masakna mun
min ahi hi. Ciimnuai mi i cih ciangin Ciimnuai panin a peemkhiate’
suan leh khak khempeuh huam a, Ciimnuai mi, Ciimnuai vontawi te a hi
uh hi. Zomi a kici khempeuh Ciimnuai mi hi khin lo hi.  Kawlzang pan
khamtung zuanin Zomite a pai uh ciangin tonkhawm nawn loin kikhen
thang uh a, pawl khat in Zogun dung zuito hi.  Tuate in Locom lam
zuanin pai uh a, Lailun khul ah teng uh hi.  Tua pan gamhoih zuanin
kikhen leuleu uh a, Falam, Hakha, Matupi leh Thantlang gamteng ah teng
uh hi.  Pawl khatte Zogam leitaw lam zuanin paisuk lai uh a, Paletwa,
Kanpetlet dong ah teng uh hi.  Hih “Lailun Khul” a tung masate  in a
luzangah  tuktum uh ahih manin, lusuangte kici a, a tun masak na min
pua-in amau leh amau “Lai-mi” kici uh hi.  Hih Lailun Khul pen Falam
Khua gei Sunthla khuataw-lam teng ahi hi.

Pawl khatte in Tuikang gundung nitumna lam zui-in Tuingo lui a phak uh
ciangin Tuingo dungzui uh hi.  Zangpi tam a tun uh ciangin Ngatan lui
dung zui-in Ciimnuai Khul ah tung uh hi.  A dang pawl khatte Thuamvum
pan in nitumna lamah tuaksukin Sialtang lui zuan in kahto uh a,
Ciimnuai Khul mah tung uh hi.  Hih Ciimnuai a tung masa Zomi te deklam
tuktum pawl hi a, Ciimnuai vontawi ahih kei leh a pupi Zo min pua-in
ZOMI a kici ngiatte a hi uh hi.

Hih Ciimnuai kici mun pen Tedim pan Saizang lam zuan-in pai leng,
Saizang khua tunma deuh mual kidawh iuh-euhna mun nuai deuh, mualnuai
dang teng ahi hi. Tua munteng Sihzangte in Eden huan, mihing
piankhiatna bangin ngaihsun uh hi, ci-in, Carey Tuck in “The Chin
Hills” laibu sungah gelh hi, kici hi.

Ciimnuai pan mun tuamtuam ah

Tualgal tuamtuam hang leh nuntak nopzawkna ding zongin Zomite ciaugal
kai-in kimkhat Bangladesh gamdong tung uh hi. Pawl khatte in paipai in
sau pai lua uh ahih manin amin uh mangngilh in “paite” na kici uh hi.
Tua mite Manipur Lamka kimteng ah tam teng pen uh hi.  Tua bang a
paito pawlkhatte in amau’ phung min kengin Thahdote na kici uh a,
Manipur gam sung mah ah tamteng pen uh hi.  Ciau gal a kaite a tam pen
Mizo in na kilo uh hi.  Bangbangin a kilo zongin Ciimnuai pana
peemkhia khempeuh ZOMI, Ciimnuai vontawi, unau sanggam laizom khat ahi
hi.

Ciimnuai pan peemkhia, unau laizom khat tektek, bang hangin  pau leh
ham kibang lo hiam cih thu, minam i kikhenna zia tawm kikumsuk dih ni.

Meel leh sa, gamtat zia utdan a kibat loh pen lam dang sak ding hi lo
hi. Lai Siangtho sungah Kai leh Abel-te zong numei masa pen Eve
sungpan suak tektek, gamtatzia a utdan uh kilamdang pah lian hi.  Esau
leh Jacob unau a peeng hi napi’n, a vun uh a ham leh a nel in
kilamdang hi. Tu laitak leitung mi khempeuh Noah suan vive hi napi-in
Pasian in Babel tausang a lamna hangin mi khempeuh pau kitukalhsak hi
cih i theihsa ahi hi.  Tua hangin leitung ah kampau  nam atul-a simin
kilamdang hi.  Zomite zong Ciimnuai ciangah kampau aw-kaih kibang lai
hi napi-in a kikhen ciangun mun leh gam zui-in a aw-kaih leh kammal
pawl khat a kilamdang ahi hi.  Tuate pawl khat a tomin en pak leng:

1. Zote ih cih “ii-aw” kammal a zang pawl: Zo cih pen Zomi khempeuh
in mun, mualdawnlam genna-a a zat kammal ahi hi.  Simlam, cih ciangin
lui tawh kinai-na lam, tuitaw lam genna hi a, ni sa-in khua lum hi.
Zo lam pen khua vot hi. Ciimnuai pan kimkhat Balzang ah tengto uh a,
tua hun lai-in Tedim gamsung khua om khempeuh lakah a votpenna mun
ahih manin, a dang teng in Zo lam-a tengte a cihna un Zote na ci uh a,
tuate suan leh khak teng Zote kicisuak hi.   Pawlkhatte in Zomite pupi
Zo i suan leh khak deuh dingin ngaihsun khial kha uh hi. (ci in
Rev.G.K Dal in Tedim BEHS No.1 Golden Jubilee Magazine laimai 309 na
ah gelh hi).

Zomite pupi Zo khang pen 1123-256 BC hun lai pek hi-in, hih minam neu
tuamtuam-a, a kikhen pen Zomite Ciimnuai a tunkhit,  AD 1500 kum khit
ciang hi pan hi.  Tua ahih manin Ko pupi Zo tawh khanggui kizom deuh
ung, a ci thei ding kuamah  om tuam lo ahih manin Ciimnuai pan-a a
peemkhia khempeuh laigui khat ahi hi.  Tu-a Zo kampau deuhte  a pupi
uh pen Suan Tak ahi hi.  Pu Za Hung in tapa nih (Sek Tak leh Suan Tak)
nei in, Pu Sek Tak tapa Thahdo hi-a, Pu Suan Tak sungpan Sihzang leh
Zote khempeuh banah, Pu Suan Tak suan mitampi, Thahdo te sungah om
ahih manun, Thahdo, Zote, leh Sihzang te Unau phungsung khat ahi uhi
(ci in Dr.Ps. Kham Do Nang in Gamgai 21st Thanksgiving Magazine laimai
233 na ah gelh hi).

2. Teizang kampau pawl: Pawi gal (Vaipi gal) a tun ciangin Ciimmnuai
pan Luika khua sat uh a, Luika khua a siam Gulpi in vok, ui leh
naupang peuh ne thei zel a hih manin, tua gulpi a thah uh ciangin
Luika khua kicim gawp a, tua mun panin Teising honkhat a pona leizang
mun khat ah kisuan uh a hih manin Teizangte kici hi.  Tua mun pen
tulaitak-a Mualbem khuataw teng ahi hi.  Hih khua asat hun pen AD
1500-1600 khawng teng hi ding in ki-um mawh hi.  Penglam zong Teizang
pau in kipau-sak hi, ci-in Dr. Ps Kham Do Nang in (Gamngai Magazine
laimai 231 ah) gelh hi.  Hih Teizang khua pan a sawtlei loin Mualbem
khua satin kituah leuleu uh a, Mualbeem khua pen Sukte khuapi, ci-in
kiciamteh hi.  Hih khua panin Zomi mipil milian tampi khangkhia hi.
1892 kum in Tonzang ukpi  Hau Cin Khup (Ukpi a suah ma), Teizang pau a
siamna dingin Mualbeem khua ah kikoih hi, kici hi.

3. Saizang kampau pawl: Ciimnuai khua pan saigam (gamsai) tam mahmahna
luita dung mun khat-a teng phei pawl teng, Saizangte kici pah hi.  Nam
min hi loin, khua min hizaw hi.

4. Sihzang kampau pawl: Saizang khua, tulaitak a khuataw lam nekpian
ah tui limci mahmah sihtui khuk khat om a, tua kim-a teng teng zong
Sihzangte mah kici leuleu hi.

5. Vangteh kampau pawl:  Mangkang Galkap General Founce leh Major
Raike makai-in 1889 March 09 ni-in Siallum kulhpi sim gawp uh hi.  Tua
ni mahin Vangteh khua mi khat in inn lam in inn vang a tehteh laitak
Mangkangte in Mangpau tawh na khua min uh bang a hia? a cih leh nasep
a dong sa in ‘innvang ka teh’ a cih leh Mangkangpa in a dalzazi bu
sungah “Vangkateh khua” ci-in ciamteh pah hi.

6. Diim kampau pawl: Tu laitak-a Diimpi khuataw teng ah AD1500 kum kim
pawlin cikdumpi buan leh tui a kidim khat om a, tua pen a tomin Diim
ci uh a, tua lai-a teng mite Diimte kici suak hi.  Hih mun teng pen a
minthang ngei khat ahi hi.  Tua kim tengah “Keei tui” kici, dawn kha
leng sahang nam a kisuak thei tui khuk khat zong om in tua tui pen
Mangkangte hong khan ciangin leivuk cip uh hi, kici hi.

7. Khuano kampau pawl:  Teizangte Hau Cin Khup in a pano Do Thawng’
nek dingin siah kaihna ding khua kimkhat pia hi.  Do Thawng in khual a
zin’ ding sialin a gamh luah dingpa Pau Khua Mang in, kaw’ pai ding
ci-a a dot sialin ‘Khuano kual ah’ ci den ahih manin tua kimteng
Khuano Kual kici suak hi.  Tua khuate pen Dimpi, Dimlo, Suangpi,
Phunom, Thangnuai, Taakkhawl, cih bang . . . khua sawm-le-thum pha uh
hi.

8. Tedim kampau pawl: 1857 kumin Lushai gal leh Meitei gal a ven’
ciangin Tedim khuapi ah Zo, Vaiphei, Teizang, Diim, Thahdo, Gangte,
Sihzang, . . . kiptak in tengkhawm uh a, inn 300 val bang a phak uh
ciangin, ki-ukna zong haksa pian cipcip ahih manin tua teng kigawm-in,
khua laizang lamdung- a Khangnote’n a zat uh kampau (kihelzau) pen
1860 kum ciangin Kam Hau Thukhun’(Regulation) 27 teng leh Tedimkam,
ci-in kipsak uh hi.  Tua a kihelzau kampau a zangteng Tedim-kampau ci
uh a, 1919 kum ciangin J. H. Cope topa in Zolai Sim Bu a bawlsak
ciangin hih Tedim Uk sunga kam tuamtuam apau khua khempeuh tawh
thukimna om bangin Tedim kam-in bawl a, a khua-nung ciangin‘T -Tedim
pau, eimau pau’ ci-in  Zolai sinna-in kinei hi.





Thukhupna

Pupi Zo suan leh Ciimnuai vontawi ahi khempeuh sim leh zo, tuipi
galkhat dongah a  kikhen zongin laigui zom khat, puan khat
zawngkhawmte a hihlam mangngilh ding hi lo hi. A kibat lohna neucik a
omte sutlo zawin, a kibatnate uh gawmkhawm a, a minam uh leh a gam uh
--Zogam, Zolei zun khawm diamdiam ding hizaw hi.  Ngeina, kampau, leh
laite kemin, zangin, zun khawm diamdiam thei leh, Zogam a pal lun
semsem ding hi.

Hih i  gelh Zo Khangthu  tung tawnin Zomite unau laizom i hihlam tel
in hong kipum khatsak semsem ding hi,  ci-in ka lam-en hi.  Pasian in
Zomite’ thupha ahi dingin hih lai asim mi khempeuh Thupha hong pia ta
hen.  Amen !

Et kak laibu te (Bibliography)

C. Thang Za Tuan. “Zomi te Pusuah Cilna, Khanlawhna Leh Khantohna,”
Tedim   BEHS No.1 Sangpi Golden Jubilee Magazine. eds. H.Gin En Cin
leh adangdangte. Yangon: MBC press, 1999.

C. Thang Za Tuan (Prof. Ph.D), Advisor of ZBCM, Lecture hand out given
in Tamu ZBCM Youth Conference, in May 2004.

Cin Za Nang, Cin Sian Pau leh alawmte. “Zomite Pianna Thu,” Sezang
Khua Kum 100 Cin Magazine,2004.

G. K. Dal. “Ciimnuai Mi, Tedim Mi,” Tedim BEHS No.1 Sangpi Golden
Jubilee Magazine. eds. H.Gin En Cin leh adangdangte.  Yangon: MBC
press,1999.

Hau Khan Langh.  Suangphei Khua Hualnam Beh Kipawlna Laibu. 2008.

Khen Za Sian.  “I Pu I Pate’ Sul,” Tedim BEHS No.1 Sangpi Golden
Jubilee Magazine, eds. H.Gin En Cin leh adangdangte. Yangon: MBC
press,1999.

Ngulh Khaw Suan. “Etlawm Mualkuam Zogam Nuam,” Tedim BEHS No.1 Sangpi
Golden Jubilee Magazine. eds. H.Gin En Cin leh adangdangte. Yangon:
MBC press, 1999.

Ps Kham Do Nang. “Zo Khang Tangthu,” Gamngai 21st Century Thanksgiving
Magazine. ed. Cin Khen Mang. Yangon: Hebron Printing Press, 2008.

Tuan Khaw Kham. “Zomi Tawh Kisai Theihhuai Thu Tuamtuam,” Tedim BEHS
No.1 Sangpi Golden Jubilee Magazine .eds.  H.Gin En Cin leh
adangdangte. Yangon: MBC press, 1999.

Vum Lian Thang.  “Ciimnuai Pana Tedim Mite,” Tedim BEHS No.1 Sangpi
Golden Jubilee Magazine.  eds.  H.Gin En Cin leh adangdangte. Yangon:
MBC press, 1999.

(Chin, Zomi leh Ciimnuai-mi)